เจ้าจอมมารดาอำภาในรัชกาลที่ ๒

เจ้าจอมมารดาอำภาในรัชกาลที่ ๒ พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย

        เจ้าจอมมารดาอำภา เป็นเจ้าจอมในพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย ซึ่งทรงครองราชย์ระหว่างพ.ศ. ๒๓๔๒ – ๒๓๕๗ ทรงมีพระราชโอรสและธิดารวม ๗๒ องค์

        เจ้าจอมมารดาอำภาประสูติพระราชโอรสธิดารวม ๖ พระองค์ ซึ่งมากกว่าเจ้าจอมใดๆทั้งหมด จึงเป็นที่ทราบกันว่า เจ้าจอมมารดาอำภาเป็นที่โปรดปรานยิ่งนัก

        เจ้าจอมมารดาอำภาเป็นบุตรีพระยาอินทรอากร ( อิน หรือ โง้ว แซ่หลิม ) ท่านมีพี่น้องรวม ๗ คน คือ นายเสง นายมิน เจ้าจอมมารดาอำภา บุตรีชื่อไม้เทศ บุตรีชื่อเถาวัลย์ บุตรีชื่อกลีบ และนายมุ้ยหรือนุ้ย

        กล่าวกันว่า เจ้าจอมมารดาอำภาถือกำเนิดที่มณฑลฮกเกี้ยน มารดาเป็นคนจีน เพราะเป็นธรรมเนียมของคนจีน ผู้ชายจีนเมื่ออพยพไปอยู่ต่างถิ่น จะต้องกลับไปแต่งงานที่เมืองจีน เพื่อให้ภรรยาเป็นภรรยาหลวง แล้วย้อนกลับมาทำงานในเมืองไทย  มีภรรยาเป็นคนไทย

        อย่างไรก็ตาม พระยาอินทรอากรได้ค้าสำเภาตลอด การไปมาระหว่างกรุงสยามกับเมืองฮกเกี้ยนจึงไม่ใช่เรื่องยาก เมื่อบิดาแก่ชรา อยากกลับบ้าน เพื่อไปตายที่บ้านเกิด จนจีนเรียกว่าไปตึงซัว คนจีนที่มาอยู่เมืองไทยมีความคิดแบบนี้แทบทั้งนั้น

       เมื่อเจ้าจอมมารดาอายุยังเล็กถูกมัดเท้าให้เล็ก ตามธรรมเนียมจีนซึ่งถือว่าสวยงาม แต่ความเป็นจริงไม่เช่นนั้น เมื่ออายุได้ ๘ - ๑๐ ขวบ บิดาได้นำมาอยู่ด้วยที่เมืองไทย แล้วแก้เท้าออก ให้ศึกษาตามธรรมเนียมไทย ต่อมาบิดาได้นำตัวไปถวายตัวเป็นละครรุ่นเล็กในรัชกาลที่ ๑ ได้หัดรำจนสวยงามและได้ แสดงละครเรื่องอิเหนา เป็นตัวกาญจหนา คนจึงเรียกท่านว่า อำภากาญจหนา ต่อมาท่านได้เป็นครูละครของหลวงซึ่งชื่อของท่านยังอยู่ในทำเนียบครูโขนละครมาจนปัจจุบัน

        จากข้อเขียนของหม่อมราชวงศ์คึกฤทธิ์ ปราโมช ( โครงกระดูกในตู้, ๒๕๑๔ )  ตอนหนึ่งได้กล่าวว่า

         “สายหยุดพุดจีบจีน

เจ้ามีสินพี่มีศักดิ์

คนทั้งวังเขาชังเจ้านัก

แต่พี่รักเจ้าคนเดียว”

      “คำกาพย์นี้ในปัจจุบันเชื่อกันว่าเป็นพระนิพนธ์ของเจ้าฟ้ากุ้ง แห่งกรุงศรีอยุธยา แต่คนในสกุลปราโมชแต่ก่อนยืนยันว่า เป็นพระราชนิพนธ์ของพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้าฯ พระราชทานให้แก่เจ้าจอมมารดาอำภา ความจริงพระราชนิพนธ์ของเจ้าฟ้ากุ้ง และพระราชนิพนธ์ของพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้าฯ โดยเฉพาะที่เป็นกาพย์เห่เรือชมเครื่องเสวย แต่ก่อนก็นึกกันว่าเป็นพระนิพนธ์เจ้าฟ้ากุ้ง เพิ่งมาทราบกันว่าเป็นพระราชนิพนธ์ของพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้าฯในภายหลัง

กาพย์ข้างต้นนี้ ถ้าถือว่าเป็นพระราชนิพนธ์พระราชทานให้แก่เจ้าจอมมารดาอำภาก็ดูจะเข้าเค้ามากกว่า

“สายหยุดพุดจีบจีน” นั้นตรง เพราะเจ้าจอมมารดาอำภาเป็นคนจีน

“เจ้ามีสินพี่มีศักดิ์” ก็ตรงอีก เพราะเจ้าจอมมารดาอำภาเป็นลูกเจ้าสัวเตากระทะร่ำรวยมาก และพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้าฯทรงมีราชศักดิ์เป็นล้นพ้น

“คนทั้งวังเขาชังเจ้านัก” นั้นก็น่าจะตรง เพราะความเป็นเจ้าจอมที่โปรดปราน ความมีทรัพย์ และความเป็นเจ๊กเป็นจีน น่าจะทำให้คนทั้งวังอิจฉาริษยาและเกลียดชังได้มาก

“แต่พี่รักเจ้าคนเดียว”  นั้นตรงทีเดียว เพราะในบรรดาเจ้าจอมมารดาในรัชกาลที่ ๒ นั้น ปรากฏว่าเจ้าจอมมารดาอำภาประสูติพระราชโอรสธิดาถึง ๖ พระองค์ มากกว่าเจ้าจอมมารดาใดๆทั้งหมด ถ้ามิใช่เพราะ “แต่พี่รักเจ้าคนเดียว” แล้วก็คงจะไม่มีมากพระองค์ถึงเพียงนั้น...”  

        รัชกาลที่ ๒ คงจะได้ทอดพระเนตรละครที่ท่านแสดงและทรงปฏิพัทธ จนได้เป็นสนมในพระองค์และมีพระราชโอรสธิดารวม ๖ พระองค์ คือ

        พระองค์เจ้าชายกปิตถา ทรงกรมเป็น กรมหมื่นบริรักษ์ในรัชกาลที่ ๔ ได้ว่าราชการในกรมพระอาลักษณ์ เป็นต้นสกุล กปิตถา

        พระองค์เจ้าชายปราโมช รัชกาลที่ ๔ ทรงสถาปนาเป็น กรมหมื่นวรจักรานุภาพ ต่อมาเลื่อนเป็นกรมขุนวรจักรธรานุภาพ ได้ทรงกำกับกรมพระนครบาล กรมหมอ กรมช่างเคลือบช่างหุงกระจก กรมญวนหก ได้ว่า กรมท่า เป็นต้นสกุล ปราโมช

        พระองค์เจ้าชายเกยูร

        พระองค์เจ้าหญิงกัณฐา

        พระองค์เจ้าหญิงกัลยาณี

        พระองค์เจ้าหญิงกนิษฐน้อยนารี

        เจ้าจอมมารดาอำภาเป็นคนเจ้าระเบียบ ทั้งมารยาทและการแต่งกายแบบนางในตลอดชีวิต คือ นุ่งผ้าจีบและห่มสไบสีตามวัน เมื่อชาววังเปลี่ยนมาโจงกระเบน ท่านมิได้เปลี่ยนตาม ส่วนภาษาจีน ท่านมิได้ลืม และยังได้สอนภาษาจีนให้กับเจ้านายผู้หญิงในกรมขุนวรจักรธรานุภาพด้วย เมื่อญาติพี่น้องที่เมืองจีนเข้าไปพบท่านที่ในวัง ท่านก็พูดภาษาจีนด้วย

        เจ้าจอมมารดาอำภานั้นท่านมีความจงรักภักดีในรัชกาลที่ ๔ ขณะทรงผนวชที่วัดบวรนิเวศวิหาร ด้วยการทำเครื่องเสวยคาวหวานและผลไม้ ส่งออกมาจากในวังไปถวายเพลเป็นครั้งคราวมิได้ขาด และยังได้นำพระองค์เจ้าปราโมชบุตรคนเล็กของท่านไปถวายเป็นศิษย์รัชกาลที่๔

        หม่อมราชวงศ์คึกฤทธิ์ ปราโมช กล่าวไว้อีกตอนหนึ่งว่า  “ด้วยความจงรักภักดีอันแน่นแฟ้น ที่เจ้าจอมมารดาอำภามีต่อพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าฯนี้ พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าฯจึงตรัสเรียกเจ้าจอมมารดาอำภาว่า “แม่ภา” แต่เพียงคนเดียวในบรรดาเจ้าจอมและเจ้าจอมมารดาในรัชกาลที่ ๒  นับว่าทรงยกย่องเป็นพิเศษ ท่านผู้อื่นนั้นตรัสเรียกหรือตรัสถึงแต่นามเฉยๆ มิได้ทรงใช้คำว่า “แม่”นำหน้านาม”

                เจ้าจอมมารดาอำภาจึงเป็นบุคคลสำคัญคนหนึ่งในสกุลแซ่หลิน

*********